Ο αινιγματικά ανατρεπτικός Στάνλεϊ Κιούμπρικ

Ανατρεπτικός και πρωτοπόρος, σκοτεινός και καινοτόμος ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην παγκόσμια ιστορία του κινηματογράφου.

Γεννήθηκε στο Μπρονξ, Νέα Υόρκη.

Στα δεκάξι του, ο Κιούμπρικ φωτογράφισε έναν εφημεριδοπώλη πολιορκημένο από αγοραστές, την επόμενη μέρα από το θάνατο του προέδρου Ρούσβελτ.

Το περιοδικό Look πλήρωσε 25 δολάρια για αυτήν τη φωτογραφία και προσέλαβε τον Κιούμπρικ. Για τέσσερα χρόνια φωτογράφιζε τα πάντα. Από διαγωνισμούς για τη μεγαλύτερη τσιχλόφουσκα μέχρι πορτρέτα διασημοτήτων, μεταξύ των οποίων οι Μοντγκόμερι Κλιφτ, Φρανκ Σινάτρα και Ρόκι Γκρατσιάνο. Το 1950, με την αμοιβή του από μια σειρά φωτογραφιών για το περιοδικού Look, χρηματοδότησε την πρώτη του ταινία μικρού μήκους, ένα ντοκιμαντέρ 16 λεπτών με θέμα το μποξ και τίτλο “Η Μέρα του Αγώνα”. Ακολούθησαν δύο ακόμη ντοκιμαντέρ και το 1953 γύρισε την πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους, “Φόβος και Πάθος”.

Με τις δύο επόμενες ταινίες τεκμηρίωσης, Το Φιλί του Δολοφόνου (Killer’s Kiss) και Το Χρήμα της Οργής (The Killing), έγινε γνωστό το όνομα του Κούμπρικ στο Χόλιγουντ. Το 1957 σκηνοθετεί τον Κερκ Ντάγκλας στην αντιπολεμική ταινία Σταυροί στο Μέτωπο (Paths of Glory), το οποίο βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Χάμφρεϊ Κομπ. Από εκεί και έπειτα ο Κούμπρικ θα δημιουργεί ταινίες από βιβλία, τα οποία θα προσαρμόζει κάθε φορά στις δικές του ιδέες και με τη δική του κινηματογραφική οπτική γωνία.

Το 1960 ο Κερκ Ντάγκλας, ως παραγωγός, κάλεσε τον Κούμπρικ να καθίσει στην καρέκλα του σκηνοθέτη για την επική ταινία Σπάρτακος (Spartacus), αφού είχε διώξει προηγουμένως τον Άντονυ Μαν. Στην ταινία συμμετείχαν επίσης μερικά από τα μεγαθήρια της υποκριτικής, όπως ο Λόρενς Ολίβιε, ο Τσαρλς Λότον, ο Πίτερ Ουστίνοφ, ο Χέρμπερτ Λομ και ο Τόνι Κέρτις. Επικές ήταν και οι διαμάχες του Κούμπρικ με τον διευθυντή φωτογραφίας Ράσελ Μέττι, διότι λέγεται ότι δεν τον εμπιστευόταν και δεν τον άφηνε να κάνει τη δουλειά του, δουλειά που αναλάμβανε ο ίδιος ο Κούμπρικ. Παραδόξως ο Μέττι βραβεύτηκε με το Όσκαρ Καλύτερης Φωτογραφίας για τη δουλειά του.

Απογοητευμένος από τους μεγαλοπαραγωγούς του Χόλιγουντ, ο Κιούμπρικ πήρε την απόφαση να φύγει από τις Ηνωμένες Πολιτείες και να μετακομίσει στο Λονδίνο. Η πρώτη ταινία που γύρισε εκεί ήταν η Λολίτα (Lolita, 1962), βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, ο οποίος επιμελήθηκε και το σενάριο της ταινίας. Στην ταινία συμμετείχε ο Πίτερ Σέλερς.

Ο Κούμπρικ έδειξε περαιτέρω ενδιαφέρον για τον Σέλερς και τον κάλεσε να συμμετάσχει σε μια κωμικοτραγική ταινία με θέμα τον πυρηνικό όλεθρο. Αν και αρχικά η ταινία προοριζόταν να γυριστεί ως δράμα, ο Κούμπρικ συνειδητοποίησε ότι οι ιδέες του λειτουργούσαν καλύτερα μέσα από μια κωμική οπτική. Το αποτέλεσμα ήταν το S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα (Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964), η τεράστια εμπορική επιτυχία της οποίας έδωσε στον Κούμπρικ την οικονομική και καλλιτεχνική ανεξαρτησία για να ασχοληθεί με οτιδήποτε ήθελε.

Το 1964, ο Κιούμπρικ συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Άρθουρ Κλαρκ, θέλοντας να συνεργαστούν στη συγγραφή ενός σεναρίου επιστημονικής φαντασίας. Το αποτέλεσμα ήταν η ταινία 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (2001: A Space Odyssey, 1968), η οποία θεωρείται από πολλούς η καλύτερη του είδους.

 

Το 1971 οι ανυποψίαστοι θεατές σοκαρίστηκαν με τη φαινομενικά αναίτια βία στο Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (A Clockwork Orange)

Το μνημειώδες έργο «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι» πρόκειται για ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα του σκηνοθέτη. Οι περισσότεροι κριτικοί το αποθέωσαν και προτάθηκε από την Αμερικανική Ακαδημία για 4 Όσκαρ, μεταξύ των οποίων και αυτό της Καλύτερης Ταινίας (η μία από τις δύο συνολικά ταινίες που προτάθηκαν για το βραβείο, έχοντας λάβει σήμα καταλληλότητας «Χ»).

Ωστόσο, τόσο ορισμένοι κριτικοί, όσο και μερίδα του κοινού, κατηγόρησαν τον Κιούμπρικ για ιδεολογική σύγχυση, καθώς και για αχαλίνωτη βία και «κακή πορνογραφία».

Σε κάθε περίπτωση, «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι» είναι μια ταινία που δύσκολα ξεχνιέται από όσους την έχουν δει, ενώ στο πέρασμα των χρόνων, έχει δημιουργήσει το δικό της μύθο στις τάξεις των σινεφίλ.

Η ταινία προβλήθηκε όπως είπαμε για πρώτη φορά το 1971 και όπως  προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις και χαρακτηρίστηκε εξτρεμιστική. Από την μία απέκτησε φανατικούς θαυμαστές που λάτρεψαν τον φουτουριστικό αυτό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας που απογύμνωνε αριστοτεχνικά το σάπιο και εξαθλιωμένο κοινωνικό σύστημα και από την άλλη απέκτησε αρκετούς πολέμιους λόγω του ρηξικέλευθου, για τα δεδομένα της εποχής πάντα, του τρόπου απεικόνισης της βίας.

Το έργο βρίθει νοημάτων, συμβολισμών και μηνυμάτων. Με την ταινία αυτή  ο Κιούμπρικ τάραξε τα νερά της εποχής του. Δεν παρουσίασε μόνο το φαινόμενο της βίας, το οποίο βρισκόταν σε έξαρση στην Αγγλία της δεκαετίας του ’60 αλλά προχώρησε πολύ πιο βαθιά δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στον τρόπο αντιμετώπισης της και από την πλευρά της πολιτείας και από αυτή του σωφρονιστικού συστήματος.

Παρουσιάζεται από τον ευφυέστατο Κιούμπρικ σαν μια στυγερή και διεστραμμένη εγκληματική ομάδα, εθισμένη στα ναρκωτικά που ρίχνεται σε  βιασμούς, ληστείες, σωματικές επιθέσεις αντλώντας ευχαρίστηση από αυτές μιας και αποτελούν την μοναδική διέξοδό της από την πλήξη της καθημερινότητας που βιώνει, μιας καθημερινότητας στενά προσκολλημένης στις αρχές του συντηρητισμού. Μετά από την προδοσία των φίλων του, ο Άλεξ συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε κάθειρξη πολλών ετών για τα αδικήματά του. Στο σημείο αυτό καλείται να πάρει μια σημαντική απόφαση. Ή θα εκτίσει κανονικά την ποινή του μέσα στην φυλακή ή θα δεχτεί να γίνει το πειραματόζωο (έτσι εξηγείται και ο τίτλος, κουρδιστό πορτοκάλι=κουρδιστός άνθρωπος) ενός μυστικού κρατικού πειράματος. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα πείραμα σωφρονισμού που θα τον βοηθήσει από την μία να επανενταχθεί στην κοινωνία πολύ γρήγορα, υφιστάμενος ένα είδος πλύσης εγκεφάλου, από την άλλη όμως θα του στερήσει την ικανότητα του να διαπράττει βίαιες πράξεις καθώς θα αισθάνεται αποστροφή για οτιδήποτε σχετίζεται με την βία.

Η ταινία εξακολουθεί να σοκάρει τον θεατή ακόμα και σήμερα. Οι σκηνές ωμής βίας σε συνδυασμό με την ανατριχιαστική μουσική είναι αποκρουστικές. Μια προφητική ταινία που  αποτελεί την φωτογραφία της σύγχρονης κοινωνίας.

Στη συνέχεια διασκευάζει το ομώνυμο μυθιστόρημα του Στίβεν Κινγκ στην ταινία τρόμου Η Λάμψη (The Shining, 1980). Η πολύ καλή ερμηνεία του Τζακ Νίκολσον συνέβαλε στην εμπορική επιτυχία της ταινίας.  Ο Κιούμπρικ για το τέλος της ταινίας είχε αντιρρήσεις , πριν καταλήξει να «καταψύξει» τον Τζακ Νίκολσον. «Δεν του άρεσε το αυθεντικό τέλος του μυθιστορήματος όπου ο Τόρανς πεθαίνει στη φωτιά μέσα στο ξενοδοχείο. Του φαινόταν πολύ κλισέ».

Ο Κιούμπρικ σκεφτόταν πιο σκοτεινά πράγματα με την δικαιολογία πως είχε να κάνει με ταινία τρόμου. Μέσα στις σκέψεις του Κιούμπρικ για ένα πιο σκοτεινό τέλος, ήταν ο Τζακ να σκότωνε τον γιο του, η Γουέντι να σκότωνε τον σύζυγο ή και στη συνέχεια να πέθαινε η ίδια από τα χέρια του Χάλοραν.

Τελικά επιβίωσε η ιδέα του να πεθάνει ο Τόρανς από το κρύο. Τα παραπάνω απορρίφθηκαν από τους Χάρλαν και Τζόνσον, τόσο επειδή είχαν ουσιαστικές διαφορές με το βιβλίο, όσο και για το ότι φοβόντουσαν τις αντιδράσεις του κοινο.

Προτάθηκε για πολλά χρυσά βατομουρα παρόλο που  θεωρείται πλέον από τα πιο κλασσικά θριλερ.  Το 1997 την διασκεύασε ξανά ως παραγωγός, με τη μορφή τηλεταινίας διάρκειας 4 ωρών.

Με καθυστέρηση επτά ετών, το 1987 ο Κούμπρικ παρουσιάζει τη νέα του δουλειά, το Full Metal Jacket, βασισμένο στο μυθιστόρημα του Γκουστάβ Χάσφορντ και με θέμα τον Πόλεμο του Βιετνάμ. Η τελευταία του ταινία ήταν τα Μάτια Ερμητικά Κλειστά (Eyes Wide Shut), στην οποία πρωταγωνιστούσε το ζεύγος Τομ Κρουζ και Νικόλ Κίντμαν. Τα γυρίσματα διήρκεσαν σχεδόν δύο χρόνια, κάτω από υπερβολική ασφάλεια και μυστικότητα.

Αναλυτικά η φιλμογραφία του

Flying Padre (1951)

Day of the Fight (1951)

Fear and Desire (1953)

The Seafarers (1953)

Το Φιλί του Δολοφόνου (Killer’s Kiss, 1955)

Το Χρήμα της Οργής (The Killing, 1956)

Σταυροί στο Μέτωπο (Paths of Glory, 1957)

Σπάρτακος (Spartacus, 1960)

Λολίτα (Lolita, 1962)

S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα (Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964)

2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (2001: A Space Odyssey, 1968)

Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (A Clockwork Orange, 1971)

Μπάρι Λίντον (Barry Lyndon, 1975)

Η Λάμψη (The Shining, 1980)

Full Metal Jacket (1987)

Μάτια Ερμητικά Κλειστά (Eyes Wide Shut, 1999)

Για χρόνια κυκλοφορούν θεωρίες συνωμοσίας που ισχυρίζονται ότι η πρώτη προσελήνωση δεν έγινε ποτέ και ότι ο Κιούμπρικ συνέβαλε στην σκηνοθεσία. Υποτίθεται ότι στις αρχές του 1968, εκπρόσωποι της ΝΑΣΑ τον προσέγγισαν και του έκαναν μια δελεαστική οικονομική πρόταση για να “σκηνοθετήσει” τις τρεις πρώτες αποστολές στη σελήνη. Κατόπιν διαπραγματεύσεων, ο Κιούμπρικ δέχθηκε και πέρασε 16 μήνες σε ένα ειδικά χτισμένο πλατό στο Χάντσβιλ της Αλαμπάμα σκηνοθετώντας κάθε λεπτομέρεια των προσεληνώσεων των “Apollo 11” και “Apollo 12”. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, το φιλμ με τους Νιλ Άρμοστρονγκ και Μπας Όλντριν να χοροπηδούν στην επιφάνειά της σελήνης προβλήθηκε στην τηλεόραση και παρουσιάστηκε στο κοινό ως αληθινό. Ο ίδιος ο Κιούμπρικ ενορχήστρωσε τη μετάδοση από το Διαστημικό Κέντρο Τζόνσον στο Χιούστον, χρησιμοποιώντας την ίδια διαδικασία εμπρόσθιας προβολής που χρησιμοποίησε στις σκηνές με την “Αυγή του Ανθρώπου” στην Οδύσσεια 2001. Σύμφωνα με την εκδοχή, όταν ήλθε ο καιρός για το “Apollo 13”, ο Κιούμπρικ αποσύρθηκε λόγω διαφορών. Προφανώς, δεν υπάρχει κανένα στοιχείο γι’ αυτήν τη θεωρία.

Ο Κούμπρικ πάντως παρέμεινε ιδεολογικά και πολιτικά ανένταχτος, καυτηριάζοντας μέσα από τα έργα του τον Συντηρητισμό (Μπάρι Λίντον), τον Ναζισμό (Σταυροί στο μέτωπο), τον Φασισμό (Κουρδιστό πορτοκάλι), τον Σοσιαλισμό (SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα) και τον Καπιταλισμό (Η λάμψη). Οι πολιτικές του πεποιθήσεις έχουν παραμείνει μυστήριο.

Πέθανε από καρδιακή προσβολή στις 7 Μαρτίου 1999. Τάφηκε πίσω από το σπίτι του, πλάι στο αγαπημένο του δέντρο. Ο Κιούμπρικ πέθανε την 66η μέρα του 1999, δηλαδή 666 μέρες πριν από την έναρξη του έτους που ο ίδιος είχε κάνει κάνει διάσημο: του 2001.

 

(Με πληροφορίες από el.Wikipedia )

1